«Η Μπαλάντα του γέρου ναυτικού»: Ένα αριστούργημα του Ρομαντισμού στο Φεστιβάλ Αθηνών

Δύο χρόνια μετά τις εκπληκτικές παραστάσεις στην Μικρή Επίδαυρο με την «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού», όπου παρουσίαζε το ποιητικό αριστούργημα του Σάμουελ Κόλεριτζ σε θεατρική μορφή, η διάσημη ηθοποιός Φιόνα Σω επιστρέφει στις 24 και 25 Ιουνίου στο Φεστιβάλ Αθηνών. Αυτήν την φορά εμπλουτισμένη με την εμπειρία της παγκόσμιας τουρνέ και στην αθηναϊκή σκηνή στην Πειραιώς 260. Ευκαιρία να ανακαλύψουμε εκ νέου έναν από τους γίγαντες της συντηρητικής σκέψης και ένα από τα αριστουργήματα της Αγγλικής λογοτεχνίας.

Πυροδοτώντας το κίνημα του Ρομαντισμού

«Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» προέρχεται από τις «Λυρικές μπαλάντες», που ο Κόλεριτζ έγραψε μαζί με τον φίλο του και ποιητή Γουίλλιαμ Γουόρτσγορθ το 1798 και το οποίο πυροδότησε το λογοτεχνικό κίνημα του Ρομαντισμού. Στον πρόλογο του βιβλίου, που θεωρήθηκε μανιφέστο του κινήματος, ο Γουόρτσγορθ πίστευε στην γλώσσα των απλών ανθρώπων, όμως καθαρισμένη από χυδαιότητες και μη-λεπτές εκφράσεις. Θεωρούσε επίσης ότι «η ποίηση είναι αυθόρμητη υπερχείλιση δυνατών αισθημάτων». Έτσι ο Ρομαντισμός απέρριπτε τον oρθολογισμό του 18ου αιώνα και θεοποιούσε την φαντασία, το συναίσθημα και τον ανορθολογισμό.

Σκοτώνοντας τον άλμπατρος

Στην «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού», ένας γέρος ναυτικός με μάτι που γυαλίζει βρίσκει ένα νεαρό καλεσμένο σε γάμο και αρχίζει να του λέει την ιστορία του. Μιλάει για το πλοίο με το οποίο ταξίδευε με μπουνάτσα μέχρι τον Ισημερινό. Εκεί μια σφοδρή ανεμοθύελλα θα τους πάει τον Νότιο Πόλο.

Όμως ένα άλμπατρος εμφανίζεται και οι ναυτικοί το θεώρησαν καλό οιωνό. Τότε ο πάγος σκίστηκε και άνοιξε ο δρόμος. Ξαφνικά ο ναυτικός χωρίς κανένα λόγο σκοτώνει το άλμπατρος και έρχεται η τιμωρία:

Νερό, νερό, παντού νερό
Και ούτε σταγόνα για να πιεις
Ακόμα και ο βυθός εσάπιζε: Χριστέ μου
Ποτέ αυτό δεν θα πρέπει να έγινε ξανά
Γλοιώδη πλάσματα με πόδια
περπατούσαν πάνω σε μια γλοιώδη θάλασσα.

Οι σύντροφοι πεθαίνουν, αλλά πριν από αυτό του κρεμάνε στο λαιμό σαν σταυρό τον άλμπατρος. Στην συνέχεια θα συναντήσει ένα πλοίο όπου ο θάνατος και η ζωή μέσα στον θάνατο θα παίξουν στα ζάρια την ψυχή του γέρου ναυτικού και η δεύτερη την κερδίζει. Θέλει να προσευχηθεί, αλλά δεν μπορεί, μέχρι που εμφανίζονται τα μεγάλα θαλασσινά δημιουργήματα της νηνεμίας που δημιουργήθηκαν από τον Θεό. Τότε μια αίσθηση αγάπης θα βγει από μέσα του για αυτά και μόνο τότε θα μπορέσει να προσευχηθεί και το άλμπατρος που είχε περαστεί στο λαιμό του πέφτει στην θάλασσα και τον απελευθερώνει.

Μια αναζωογονητική βροχή πέφτει και τότε βλέπει μια ομάδα από λευκές μορφές να ίπτανται πάνω από τα νεκρά σώματα των συντρόφων του. Δεν είναι όμως οι ψυχές τους αυτό που βλέπει, αλλά μια αγγελική παρέα από σεραφείμ, τα οποία κάποια στιγμή θα πάρουν τις δικές τους μορφές και μεταμορφώνονται σε σινιάλα για να φτάσει ο ναυτικός στην πατρίδα του, την οποία βλέπει από μακριά. Αλλά αυτό δεν πρόκειται να γίνει αν δεν τον εξομολογήσει ένας ερημίτης. Όταν τελικά τελειώνει η διήγηση, ο καλεσμένος σαν αποσβολωμένος γυρνά την πλάτη προς το γαμήλιο τραπέζι.

Εδώ μπορούμε να πούμε ότι ο φυσικός κόσμος συνδέεται με τον μεταφυσικό και στην ουσία ο δεύτερος τον ελέγχει. Η δολοφονία του άλμπατρος θυμίζει το προπατορικό αμάρτημα και ο ίδιος τον Ιησού, κάτι που επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι οι υπόλοιποι ναύτες τον κρεμάνε στον λαιμό του γέρου ναυτικού σαν να ήταν σταυρός. Από την άλλη ο γέρος ναυτικός θυμίζει τον Κάιν, τον Ιούδα ή ακόμα και τον περιπλανώμενο Ιουδαίο. Το μήνυμα είναι ότι πρέπει να υπάρξει η μεταμέλεια του ανθρώπου, αλλά και η στροφή προς τον Θεό μέσω προσευχής και της αγάπης για όλα τα δημιουργήματα Του.

Κι ακόμα πιο γλυκό για μένα είναι
Προς την εκκλησιά να περπατώ μαζί
Με συντροφιά καλή!
Να περπατάμε προς την εκκλησία μαζί
Κι όλοι να προσευχόμαστε
Ενώ ο καθένας χωριστά κατευθύνεται
Στον μεγάλο Πατέρα του,
Γέροι, και παιδιά, και φίλοι αγαπημένοι
Κι εύθυμα παλικάρια και κοπέλες

«Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» περιέχει πολλά αντίθετα που το πάντρεμα τους αποτελούσε μέρος της Ρομαντικής κοσμοθεώρησης. Έτσι έχουμε λογική και φαντασία, φυσικό και υπερφυσικό, πραγματικότητα και ψευδαίσθηση. Ο γέρος ναυτικός, σαν τον ίδιο τον Κόλεριτζ, είναι ο άνθρωπος της φαντασίας και αυτό τον κάνει πιο σοφό. Όπως και η αφήγηση κάνει πιο σοφό τον καλεσμένο στον γάμο. Αντίθετα οι σύντροφοί του, που εκπροσωπούν τους ανθρώπους που ζουν αποκλειστικά βασισμένοι στην λογική είναι καταδικασμένοι να πεθάνουν.

Ο ριζοσπαστικός συντηρητισμός του Κόλεριτζ

Εδώ πρέπει να πούμε ότι ο Κόλεριτζ, όπως και ο Γουόρτσγορθ, ήταν οπαδός της Γαλλικής Επανάστασης και της πολιτικής ουτοπίας που γέννησε. Όμως με τις «Λυρικές Μπαλάντες» απέρριπτε την θεωρία του Διαφωτισμού που θεωρούσε την λογική να υπερτερεί της Θρησκείας και της Παράδοσης. Την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησαν οι «Λυρικές Μπαλάντες» (1798), τα στρατεύματα του Ναπολέοντα εισέβαλαν στην Ελβετία. Αυτό το γεγονός μαζί με τα πρωτύτερα εγκλήματα της εποχής της Τρομοκρατίας (Ροβεσπιέρος, Μαρά, Σαιν Ζυστ) τον έκανε να απομακρυνθεί από τα νεανικά του ιδανικά και να γίνει οπαδός του Έντμουντ Μπερκ, του πιο διάσημου αντιπάλου της Γαλλικής Επανάστασης. Και στην «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού» φαίνεται αυτή η επίδραση με τον θάνατο κάθε ουτοπίας.

Σε αντίθεση όμως με τον Μπερκ, ο Κόλεριτζ πίστευε ότι εξαιτίας της φτώχιας του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού «οι επαναστατικές ιδέες μπορούν να προσελκύσουν πνεύματα ευγενικά και γεμάτα φαντασία». Ο συντηρητισμός του λοιπόν ήταν ένας ριζοσπαστικός συντηρητισμός, όπου συνυπάρχει η Παράδοση και η Πρόοδος. Στο βιβλίο του «Για το Σύνταγμα του Κράτους και της Εκκλησίας» (1825) θεωρούσε την ιδέα του Έθνους ως συνεκτικό κρίκο των Εγγλέζων από την εποχή του Αλφρέδου του Μεγάλου. Επίσης πίστευε ότι το Κράτος και η Εκκλησία αποτελούν αναπόσπαστους θεσμούς και ότι η παρακμή του ενός οδηγεί και στην παρακμή του άλλου. Γιʼ αυτό θεωρούσε αναγκαίες την ύπαρξη μιας Εθνικής Εκκλησίας και μιας εθνικής παιδείας. Όμως για αυτόν, ούτε η Αγγλικανική Εκκλησία, ούτε οι Άγγλοι πολιτικοί ήταν ικανοί να παίξουν αυτόν τον ρόλο.

Επίσης, ο Κόλεριτζ υπήρξε κατήγορος της ελεύθερης αγοράς, προειδοποίησε για τους κινδύνους της βιομηχανοποίησης, ενώ ο συνδυασμός συντηρητισμού και μέτρων υπέρ των φτωχών και της εργατικής τάξης τον έκανε πρόδρομο του «Συντηρητισμού του Ενός Έθνους» (One Nation Conservatism) του Ντισραέλι και κατά συνέπεια τους σημερινούς «Κόκκινους Τόρυς» σε Αγγλία και Καναδά. Όμως ο Κόλεριτζ θα αναγνωριζόταν ως ένας από τους γίγαντες της Συντηρητικής σκέψης μόνο στον 20ον αιώνα από τον Ράσελ Κερκ, τον διαμορφωτή του μεταπολεμικού συντηρητικού κινήματος στο θεμελιώδες βιβλίο του «Το Συντηρητικό Πνεύμα: Από τον Μπερκ στον Έλιοτ». Και αυτό παρακάμπτοντας, και πολύ σωστά, το θέμα της οπιομανίας του (το όπιο τότε ήταν νόμιμο φάρμακο), η οποία είναι σήμερα πιο διάσημη από τις ιδέες του.

Από τους Iron Maiden στην Φιόνα Σω

Ο Ράσελ Κερκ δεν ήταν ο μόνος που λάτρεψε τον Κόλεριτζ. Το ίδιο έκαναν και μια σειρά από σύγχρονους καλλιτέχνες. Το 1969, οι «Fleetwood Mac» έπαιρναν τον τίτλο της μεγάλης τους επιτυχίας «Albatross» (Άλμπατρος) από την «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού». Στην πρώτη στροφή του «Echoes» από το άλμπουμ «Meddle», οι «Pink Floyd» παραπέμπουν στην δολοφονία του άλμπατρος. Όμως εκείνοι που έγιναν διάσημοι για την μελοποίηση του «The Rime of the Ancient Mariner» είναι το συγκρότημα των «Iron Maiden» που συμπεριλάμβανε το 13λεπτο ομώνυμο τραγούδι στο «Powerslave» το 1983.

Επίσης στο «Πέρα από την Αφρική» όταν ο Ντένις Φριντς Χάτον (Ρόμπερτ Ρέντφορντ) πλένει τα μαλλιά της Κάρεν (Μέριλ Στριπ), της απαγγέλει αποσπάσματα από το διάσημο ποίημα του Κόλεριτζ. Στο «Master and Commander», η προσπάθεια του καταστρώματος να σκοτώσουν ένα άλμπατρος φέρνει την καταστροφή. Τέλος στους «Πειρατές της Καραϊβικής» υπάρχουν αναφορές με την ζωή και τον θάνατο να παίζουν στα χαρτιά την ζωή των ναυτών, τον αθάνατο πειρατή και τα αηδιαστικά πλάσματα της θάλασσας.

Αυτό το ρομαντικό αριστούργημα και αναπόσπαστο μέρος της λαϊκής (ποπ) κουλτούρας η Φιόνα Σω, διάσημη ηθοποιός του κλασσικού ρεπερτορίου αλλά και αγαπητή ως «θεία Πετούνια» του «Χάρυ Πότερ» ανεβάζει στις 24 και 25 Ιουνίου στο Κτίριο Πειραιώς 260. Πιστεύουμε λοιπόν ότι αξίζει η παρακολούθηση της παράστασης ειδικά για όσους παραδοσιοκράτες την έχασαν όταν ανέβηκε στον αργολικό κάμπο της Επιδαύρου.

«Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Χατζηνικολή» (νυν «Βασδέκη»).