Ρωσία και Ελληνισμός

Η παρουσία του Ελληνισμού στην Ρωσία και στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ανιχνεύεται από τα προϊστορικά κιόλας χρόνια. Ο ιστορικός Ηρόδοτος στο Δ΄ βιβλίο των Ιστοριών του αναφέρει ότι οι Γέλωνες ήταν απόγονοι του υιού του Ηρακλή που ονομαζόταν Γέλων και ότι αυτοί διέφεραν στην γλώσσα, στα ήθη και στον πολιτισμό από τους ιθαγενείς, λάτρευαν δε τον Διόνυσο. Αλλά και οι Σκύθες ήταν απόγονοι του Ηρακλή από τον υιό του Σκύθη, λέει ο Ηρόδοτος, οι οποίοι εξαπλώθηκαν στις περιοχές του βόρειου Εύξεινου Πόντου, την ΝΑ Ρωσία, την Κριμαία και την Σιβηρία. Κι άλλοι μυθολογικοί ήρωες είναι συνδεδεμένοι με τις περιοχές αυτές, Προμηθέας, Φρίξος, Αργοναύτες, δηλώνουν την ελληνική παρουσία, τους δεσμούς αλλά και το ενδιαφέρον των ελλήνων για τις χώρες του Εύξεινου Πόντου.

Οι πρώτες αποικίες των Ελλήνων τοποθετούνται τον 8ο αιώνα π.Χ., πολλές από αυτές είναι πρώην εμπορικοί σταθμοί που μετατρέπονται σε μόνιμους οικισμούς στην αρχή και αργότερα σε πόλεις. Η Ολβία, το Παντικάπαιο, το Νυμφαίο, η Χερσόνησος, η Τύρα, η Ερμώνασσα, η Φαναγόρεια, η Διοσκουριάς, Φάσις, Γοργιππία, Πιτυούς και δεκάδες άλλες πόλεις μικρές και μεγάλες θα ιδρύσουν οι Έλληνες ως τον 6ο αιώνα π.Χ. Αυτές οι πόλεις θα διατηρήσουν τα ήθη και τα έθιμα, καθώς και τις παραδόσεις. Οι αγαθές σχέσεις μεταξύ τους, αλλά και με τις μητροπόλεις συμβάλλουν στην γρήγορη πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη τους. Ο φιλόσοφος Βίων ο Βορυσθενείτης καταγόταν από την Ολβία. Η περιοχή της Κριμαίας θα αποτελέσει τον 5ο π.Χ. αιώνα τον κύριο προμηθευτή σιταριού της Αθήνας, η οποία με την σειρά της θα στείλει εκεί να εγκατασταθούν Αθηναίοι κληρούχοι, ενώ το 453 π.Χ. την περιοχή θα επισκεφθεί ο Περικλής. Στην Αζοφική δημιουργείται το Βασίλειο του Κιμμερίου Βοσπόρου (438-108 π.Χ.), ένα ελληνικό αυτόνομο κρατίδιο. Αυτά τα λίγα ενδεικτικά, αποδεικνύουν την πολιτιστική, εμπορική, οικονομική, αλλά και στρατηγική δύναμη του Ελληνισμού της περιοχής. Η μεγαλύτερη όμως συνεισφορά των αποικιών αυτών στον ευρύτερο ελληνισμό είναι η διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στις ιθαγενείς φυλές. Η ανάπτυξη των εμπορικών και οικονομικών δεσμών αύξησαν την επιρροή του Ελληνισμού και την μετέφεραν στα βάθη των ρωσικών στεπών.

Κατά την διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας διάφορα βάρβαρα φύλα από το βορρά και την κεντρική Ασία κατακλύζουν την περιοχή με αποτέλεσμα την συρρίκνωση των ελληνικών πόλεων και την σταδιακή παρακμή τους.

Ο εκχριστιανισμός της Ρωσίας το 10ο αιώνα θα επιδράσει θετικά στην ιστορική πορεία του Ελληνισμού των βορείων ακτών της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου. Η Ρωσία θα αφομοιώσει τον χριστιανικό πολιτισμό από το Βυζάντιο και μέσω αυτού το ελληνικό βυζαντινό πνεύμα και τον ελληνικό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό το ότι μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα όλοι σχεδόν οι μητροπολίτες της Ρωσίας ήταν Έλληνες.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθωμανούς πολλοί Έλληνες θα καταφύγουν στην ομόθρησκη Ρωσία. Ανάμεσα τους υπάρχουν εύποροι της άρχουσας τάξης, λόγιοι, αλλά και κληρικοί. Αυτοί γίνονται η αιτία για να ξαναζωντανέψει αρχικά ο Ελληνισμός στις πόλεις των αρχαίων αποίκων, αλλά και να δημιουργηθούν νέες εστίες του Ελληνισμού, όπου θα βρουν καταφύγιο χιλιάδες Έλληνες υπόδουλοι κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Οι Έλληνες στην νέα τους πατρίδα θα αξιοποιήσουν τα προνόμια που κατά καιρούς θα τους παραχωρήσουν οι Ρώσοι τσάροι, στην αρχή προς όφελος των ελληνικών κοινοτήτων και αργότερα της Ρωσίας. Σε αρκετές περιοχές θα αποκτήσουν τοπική αυτονομία, άδειες ελεύθερου εμπορίου, ίδρυση ελληνικών δικαστηρίων, ίδρυση εκκλησιών και σχολείων με Έλληνες ιερείς και δασκάλους, φορολογικές απαλλαγές, ανεξάρτητη ελληνική διοίκηση. Θα ασχοληθούν με το εμπόριο και θα συμβάλουν τα μέγιστα στην οικονομική ανάπτυξη και ευημερία της Ρωσίας, κανείς δεν θα μπορέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα να αμφισβητήσει τα πρωτεία τους στο εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο, ιδίως της Νότιας Ρωσίας. Αλλά και στην γεωργία θα δώσουν ώθηση εισάγοντας νέες καλλιέργειες. Στην ναυτιλία είναι ο πυρήνας της πρώτης ρωσικής ατμοπλοϊκής εταιρείας καθώς και οι περισσότεροι πλοίαρχοι. Γρήγορα οι Έλληνες της Ρωσίας θα αποκτήσουν τέτοια δύναμη ώστε να μπορούν να ελέγχουν και να διαμορφώνουν ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής ζωής της χώρας.

Οι Έλληνες λόγιοι θα καταθέσουν την προσφορά τους στον ρωσικό πολιτισμό με τον Μάξιμο Γραικό που στάθηκε σημαντικός παράγοντας στην ιστορία της ρωσικής γραπτής κουλτούρας, τον Ευγένιο Βούλγαρη, τον Νικηφόρο Θεοτόκη κ.α. Το 1633 οι Έλληνες συμμετέχουν αυθόρμητα στην εκστρατεία του ρωσικού στρατού στο Σμολένσκ. Αργότερα πολλοί κατατάσσονται στο ρωσικό στρατό και αναδεικνύονται σε ανώτατα στελέχη. Ο Λ.Κατσώνης, ο Γ.Ολύμπιος, ο Περραιβός, οι Υψηλάντηδες είναι μερικοί από τους Έλληνες αξιωματικούς του ρωσικού στρατού.

Συμμετείχαν και στην τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά και στην κεντρική διοίκηση της χώρας. Είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι οι περισσότεροι προξενικοί υπάλληλοι της Ρωσίας ήταν ελληνικής καταγωγής. Η ανάδειξη του Ιωάννη Καποδίστρια σε Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας θα επιδράσει θετικά όχι μόνο για τον εκεί Ελληνισμό, αλλά και για τον υπόδουλο Ελληνισμό που προσδοκούσε στην βοήθεια του ρωσικού λαού για την Ελληνική Επανάσταση. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στην Οδησσό ιδρύθηκε το 1814 η Φιλική Εταιρεία που προετοίμασε το έδαφος για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

Οι ελληνικοί πληθυσμοί που μετοίκισαν στην Ρωσία από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα παρά τις κακουχίες και τα προβλήματα, τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν εξ' αιτίας της προσφυγιάς κατόρθωσαν να διακριθούν και να διαπρέψουν σε όλους τους τομείς. Η εντυπωσιακή οικονομική τους ανάπτυξη θα αποτυπωθεί ζωηρά και στα γράμματα, τις τέχνες και την παιδεία προς το τέλος του 19ου αιώνα. Μέσα από συλλόγους, λέσχες, αλλά και φιλανθρωπικά ιδρύματα, θα αναπτύξουν έντονη πολιτιστική δράση σε όλες τις μεγάλες πόλεις, αλλά και στις μικρές, όπου υπάρχει Ελληνισμός. Η οργάνωση θεατρικών παραστάσεων θα φθάσει και στις πιο μικρές ελληνικές κοινότητες. Όλα αυτά κρατούν ζωντανή την γλώσσα, αλλά και την εθνική συνείδηση, είναι όμως αλήθεια ότι με το πέρασμα των αιώνων ένα μεγάλο μέρος Ελλήνων είχε πλέον εκρωσιστεί, όμως δεν ήταν λίγοι αυτοί που διατηρούσαν την ανάμνηση της ελληνικής του καταγωγής. Η προσφορά των Ελλήνων τόσο στην Ρωσία, όσο και στον τόπο καταγωγής τους, είναι αναμφισβήτητη και αμοιβαίως αναγνωρίσιμη. Ο θετικός ρόλος του Ελληνισμού της Ρωσίας συνετέλεσε στην προσέγγιση των δύο λαών και στην ανάπτυξη ισχυρών δεσμών, σ' αυτό συνετέλεσε βέβαια σε μεγάλο βαθμό η κοινή θρησκεία, αλλά και οι κοινοί αγώνες εναντίον των Τούρκων.

Η κατάσταση για τον Ελληνισμό της Ρωσίας και του Καυκάσου θα αλλάξει δραματικά κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα. Ο Ελληνισμός θα βρεθεί σε δεινή θέση και θα γνωρίσει νέες διώξεις. Η επικράτηση του κομμουνισμού θα αποτελέσει τροχοπέδη όχι μόνο για τους Έλληνες της Ρωσίας, αλλά και για άλλες εθνότητες που από κοινού θα γνωρίσουν την εξαθλίωση. Το σοβαρό λάθος της κυβέρνησης του Ε.Βενιζέλου να στείλει ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία το 1919 θα προσφέρει το άλλοθι στους Μπολσεβίκους για να εντατικοποιήσουν τις διώξεις των ελληνικών πληθυσμών που είχαν αρχίσει νωρίτερα. Οι εθνικοποιήσεις των ελληνικών περιουσιών και η απομάκρυνση των δασκάλων και των ιερέων γρήγορα θα μετατραπούν σε λεηλασίες και δολοφονίες ακόμα και ολόκληρων χωριών. Παράλληλα ο Ελληνισμός της Ρωσίας εκβιαστικά και παρά την θέληση του συμμετέχει στον εμφύλιο πόλεμο και με τις δύο πλευρές. Το αποτέλεσμα ήταν να υποστεί φοβερές καταστροφές και από τις δύο πλευρές. Πολλοί θα εγκαταλείψουν τις εστίες τους και κάθε κινητή και ακίνητη περιουσία και θα μεταναστεύσουν πάλι, αυτή την φορά επιστρέφοντας στην πατρίδα των προγόνων τους την Ελλάδα.

Μια δεύτερη και σκληρότερη περίοδος διώξεων για τον Ελληνισμό της Ρωσίας και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης θα ξεκινήσει το 1937. Το σοβιετικό καθεστώς θέτει σε εφαρμογή το σχέδιο «Ελληνική Επιχείρησις» με την υπογραφή του Ι.Στάλιν. Οι διώξεις, οι φυλακίσεις, οι εκτελέσεις, οι εξορίες και οι εκτοπίσεις γίνονται με βάση την εθνική καταγωγή. Έτσι καταργούνται οι αυτόνομες ελληνικές περιοχές στην νότιο Ρωσία και οι τρεις στην περιοχή της Μαριούπολης.

Αρχίζουν οι μαζικές εκτοπίσεις των ελληνικών πληθυσμών στα σοβιετικά γκουλάγκ της Σιβηρίας. Πολλοί θα μείνουν εκεί για πολλά χρόνια ενώ χιλιάδες θα πεθάνουν από το ψύχος, τις ασθένειες και τις κακουχίες.

Το 1938 απαγορεύεται κάθε ελληνική πολιτισμική δραστηριότητα, καταστρέφονται τα ελληνικά τυπογραφεία και παύει η κυκλοφορία των ελληνικών εντύπων, οι ελληνικές θεατρικές σκηνές κλείνουν, επίσης κλείνουν οι εκκλησίες, καθώς και τα ελληνικά σχολεία, και συλλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί, οι διανοούμενοι διώκονται και χιλιάδες Ελλήνων θα οδηγηθούν σε εκτελέσεις χωρίς δίκη ενώ το βιοτικό επίπεδο σημειώνει κατακόρυφη πτώση.

Χιλιάδες Έλληνες θα καταταγούν στο σοβιετικό στρατό κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και θα πολεμήσουν στο πλευρό των Ρώσων, όμως το δράμα και οι διώξεις εναντίον του ελληνικού στοιχείου θα σταματήσουν το 1949 με την υποχρεωτική εκτόπιση και μεταφορά των Ελλήνων του Καυκάσου στην Κεντρική Ασία. Λίγοι θα κατορθώσουν να επιστρέψουν στην Ελλάδα.

Όσοι κατάφεραν να επιζήσουν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις εκτελέσεις, την πείνα και τις ασθένειες που τους «πρόσφερε απλόχερα» το κομμουνιστικό καθεστώς της Ρωσίας θα επιχειρήσουν το θαύμα της αναγέννησης του Ελληνισμού, μια προσπάθεια που συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Μετά την ανάληψη της εξουσίας στην πρώην ΕΣΣΔ στα μέσα της δεκαετίας του 1980 από τον Μ.Γκορμπατσόφ και την κατάρρευση του κομμουνισμού οι καταπιεσμένοι λαοί θα ανασύρουν τις εθνοτικές τους ταυτότητες, ανάμεσα τους και οι Έλληνες.

Οι εθνοτικές ταραχές και οι πόλεμοι που θα ξεσπάσουν θα δημιουργήσουν άλλο ένα μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ελλάδα. Ομογενείς μας από την Γεωργία, την Αρμενία, την Αμπχαζία και από άλλα μέρη θα αναγκαστούν και πάλι να γίνουν πρόσφυγες. Όμως παρά τις δυσκολίες το μεγαλύτερο κομμάτι του Ελληνισμού θα παραμείνει στις εστίες του. Αυτοί θα αντιμετωπίσουν πέρα από την εχθρότητα των άλλων εθνικών ομάδων, οξύτατα προβλήματα διαβίωσης ενώ ταυτόχρονα θα προσπαθούν να διαφυλάξουν την ελληνικότητα τους.

Είναι πάντως γεγονός ότι παρά τις αντίξοες συνθήκες και το ελάχιστο ενδιαφέρον που επέδειξε γι' αυτούς το μητροπολιτικό κέντρο ο Ελληνισμός της Ρωσίας και των άλλων πρώην σοβιετικών χωρών κατορθώνει να προοδεύει και να παίζει τον δημιουργικό του ρόλο, αναπτύσσει τις σχέσεις του και καλλιεργεί τους δεσμούς με την Ελλάδα. Πρέπει όμως και η Ελλάδα να δείξει πραγματικό ενδιαφέρον και να σταθεί δίπλα σ' αυτούς τους Έλληνες και να πάψει να τους βλέπει σαν το Χρυσόμαλλο Δέρας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Ηροδότου Ιστορία, εκδ. ΠΑΠΥΡΟΣ 1975
2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, της ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
3. Κ. Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. ΚΑΚΤΟΣ 1992
4. Αλησμόνητες Πατρίδες του Ελληνισμού, εκδ. ΚΕΣΟΠΟΥΛΟΣ 2001
5. Βλάση Αγτζίδη, Το πογκρόμ κατά των Ελλήνων της ΕΣΣΔ, εφημ. Καθημερινή
6. Αρχείο της Π.Σ. Δέλτα, Εκστρατεία στη Μεσημβρινή Ρωσία, εκδ. ΕΡΜΗΣ 1982
7. John Boardman, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωση τους, εκδ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ 1996
8. Gaetano de Sanctis, Storia dei greci dalle origini alla fine del secolo V, εκδ. Firenze La Nuona Italia 1942