Θεματοφύλακες του Ελληνισμού: Άγιος Ευστάθιος και Βησσαρίων

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης φιλοξενείται για λίγες ημέρες ένα πολύ σημαντικό έκθεμα. Πρόκειται για τον «Κώδικα» του Αγίου Ευσταθίου, Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, περίπου το 1178. Ο Ευστάθιος ήταν ιδιαιτέρως μορφωμένος και λόγιος. Από τα έργα του είναι περισσότερο γνωστά το «Ιστορικόν της Αλώσεως της Θεσσαλονίκης υπό των Νορμανδών», που το συνέγραψε έχοντας βιώσει ο ίδιος τα δραματικά γεγονότα, το 1185, με τις λεηλασίες, τις σφαγές και τις κακουχίες των Ελλήνων κατοίκων της, αλλά και ο λεγόμενος Κώδικάς του, με σημειώσεις του πάνω στην «Οδύσσεια» του Ομήρου.

Ο «Κώδικας» του Ευσταθίου είναι ένα από τα δύο σωζόμενα αυτόγραφα του έργου «Παρεκβολές εις την Ομήρου Οδύσσειαν», που γράφτηκε από τον ίδιο. Περιέχει κυρίως σημειώσεις του που κρατούσε κατά την διδασκαλία του Ομήρου σε μαθητές του, που σπούδαζαν στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης. Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς εύκολα, πόσο μεγάλης σημασίας είναι η έκθεση αυτού του μνημείου του λόγου στην Ελλάδα, μετά από αιώνες, αφού από αυτό πληροφορούμαστε ότι ο Όμηρος διδασκόταν ακόμη και στον 12ο μ.Χ. αιώνα, ενώ στο χειρόγραφο υπάρχουν παραπομπές που αφορούν σε συγγραφείς και κείμενα που έχουν χαθεί.

Το ογκώδες χειρόγραφο αυτό κείμενο επαναπατρίστηκε στην πόλη όπου γράφτηκε, μετά από μακροχρόνιες διαδικασίες μεταξύ του Δήμου Θεσσαλονίκης (ιδιαίτερα μάλιστα της γενικής διευθύντριάς του κας Μ. Τατάγια) και της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας, στην οποία ανήκει και φυλάσσεται με την ονομασία «Marcianus Graecus 460». Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη το απέκτησε κατά τον 15ο αιώνα, όταν το περιέλαβε στη συλλογή της μαζί με την μεγάλη βιβλιοθήκη του καρδινάλιου Βησσαρίωνα, που το είχε μέχρι τότε στην κατοχή του. Ο Βησσαρίων είχε κληροδοτήσει τη βιβλιοθήκη του στην τότε Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας και μάλιστα υπάρχει μία συγκλονιστική χειρόγραφη αφιέρωση του ιδίου επί του Κώδικα, όπου αναφέρει ότι αυτός αποτελεί δωρεά τού «Βησσαρίωνος, Έλληνος το Γένος»!

Ο Τραπεζούντιος κληρικός και επιφανής λόγιος, με την ομολογία αυτή της εθνικής ταυτότητάς του, αποδεικνύει ότι η ελληνική εθνική συνείδηση ήταν ζωντανή μέσα στο πολυεθνικό μωσαϊκό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Και όταν αυτή η ομολογία γίνεται από έναν άνθρωπο που έχει κατηγορηθεί ως ρευστής συνείδησης λόγω της μεταστροφής του στην Καθολική Εκκλησία, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι η εθνικότητα ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά αυτοπροσδιορισμού σε εποχές που υποτίθεται πως αυτή είχε εξαφανιστεί. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι στις δραματικές μέρες που ακολούθησαν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Έλληνες πρόσφυγες έρχονταν δίπλα στον ομογενή τους καρδινάλιο, όπου γνώριζαν ότι λόγω της θέσης του και της καταγωγής του θα εύρισκαν έναν συμπαραστάτη στις δυσκολίες που βίωναν. Ο Βησσαρίων τους βοήθησε όλους, αλλά ως κύριο μέλημά του είχε τη διάσωση του πνευματικού πλούτου του ελλαδικού χώρου, μεταφέροντας στη Δύση πολλά χειρόγραφα και τοποθετώντας μορφωμένους Έλληνες ως δασκάλους σε έδρες ελληνικών σπουδών.

Είναι αξιοσημείωτο, μάλιστα, ότι ο «Κώδικας» του Αγίου Ευσταθίου εκτίθεται δίπλα στο αρχαιότερο χειρόγραφο του ευρωπαϊκού χώρου, τον Πάπυρο του Δερβενίου, που σύμφωνα με την UNESCO έχει «τεράστια σημασία για την μελέτη της ελληνικής θρησκείας και φιλοσοφίας, οι οποίες είναι οι βάσεις της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης». Η έκθεση αυτή, στην ίδια αίθουσα, των δύο χειρόγραφων που γράφτηκαν με διαφορά πολλών αιώνων, συμβολίζει και καταδεικνύει τη συνέχεια του ελληνικού λόγου, γλώσσας και γραφής, μέσα από τη διαδοχή των ιστορικών γεγονότων, των θρησκειών και των κοινωνικών εξελίξεων και μέσω αυτών της αδιάλειπτης εθνικής μας συνέχειας και κοσμοαντίληψής μας.

Ο «Κώδικας» θα παραμείνει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης μέχρι τις 20 Δεκεμβρίου 2022.