Γουίτ Στίλμαν: Ένας παραδοσιοκράτης Γούντυ Άλλεν

Βγήκε στις αίθουσες στις 20 Ιουλίου 2017, το «Έρωτες και φιλίες» του Γουίτ Στίλμαν βασισμένο στο αγνοημένο συχνά μυθιστόρημα «Λαίντυ Σούζαν» της Τζέην Ώστιν με πρωταγωνίστριες την Κέητ Μπλάνσγουελ και την Χλόη Σεβίνι. Πρόκειται για την φυσική κατάληξη ενός σκηνοθέτη, που από την πρώτη του ταινία «Μετροπόλιταν» (1991) έδειξε την αγάπη του για την μεγάλη συγγραφέα.

Ας ρίξουμε όμως μια ματιά στο έργο ενός σκηνοθέτη που έχει χαρακτηριστεί ως «ένας λευκός Αγγλοσάξωνας προτεστάντης Γούντυ Άλλεν» και «ο Σκωτ Φιτζέραλντ της δεκαετίας του ʽ90» και οι πνευματώδεις κομεντί του ως «αψεγάδιαστες τεχνικά, νοσταλγικές και συντηρητικές μέσα σε μια μεγάλη λογοτεχνική παράδοση» (τα ονόματα της Ώστιν και του Αλεξάντερ Πόουπ πάντα αναφέρονται όταν συζητιούνται τα έργα του) και οι ήρωες του ζούν σε μια εποχή όταν οι παραδοσιακές αξίες του Δυτικού κόσμου ακόμα μετρούσαν.

Στο Μανχάταν του ‘60

1991. Μία από τις χειρότερες χρονιές για την δυτική κουλτούρα με τους «Νιρβάνα» του «γκραντζ» να μαζεύουν τα μουσικά βραβεία Γκράμυ εκείνη την χρονιά και τον Όλιβερ Στόουν να είναι υποψήφιος για 8 Όσκαρ με τον «JFK». Τότε ήταν που βγήκε στις αίθουσες το «Μετροπόλιταν», η πρώτη ταινία της αστικής τριλογίας του Στίλμαν.

Βρισκόμαστε στα τέλη της δεκαετίας του ʽ60, λίγο πριν την σεξουαλική επανάσταση του χιπισμού και βλέπουμε μια παρέα από πρωτοετείς φοιτητές με τα «after party» σε σπίτια, χορούς των «ντεμπουτάντ» και ιπποτικούς καβαλιέρους. Μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί γιατί τόσο ενδιαφέρον για μια τέτοια κοινωνική τάξη; Αλλά όπως ο Ντάρσυ στο «Περηφάνια και Προκατάληψη», έτσι και οι ήρωες του Στίλμαν αξίζουν γιατί έχουν ηθικές αξίες. Κλασσικό παράδειγμα το ότι ο καβαλιέρος μιας κοπέλας είναι υπεύθυνος για αυτήν έστω για μια βραδιά.

Όταν ο νεοφερμένος Τομ, ένας υποτιθέμενος οπαδός του Φουριέ, αφήνει την Ώντρυ Ρεζούρ, την πιο τυπική Ωστινική ηρωίδα του Στίλμαν, ξεκρέμαστη για να ακολουθήσει μια πρώην του, ο ιπποτικός Τσάρλυ του λέει: «Όταν είσαι ένας εγωιστής, καμιά από τις συμφορές που προκαλείς δεν είναι ηθελημένη». Κλασσική απάντηση στον ηθικό σχετικισμό του σήμερα. Όπως και η Ώστιν, έτσι και ο Στίλμαν καταλαβαίνει ότι οι καλοί τρόποι και οι κοινωνικές συμβάσεις μετρούν και ότι οι συμβάσεις είναι αυτές που κάνουν μια σωστή κοινωνία να λειτουργεί και όχι οι εκατοντάδες χιλιάδες εγωισμοί χωρίς κάτι να τους ενώνει.

Μέσω του Τσάρλυ, ο Στίλμαν πιστεύει ότι ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης των συντηρητικών, πλούσιων WASP στον ίδιο τον εαυτό της που άνοιξε τις πόρτες στην κυριαρχία της αριστερής αντικουλτούρας σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής. Ενώ αλλού ο Τομ λέει: «Η γενιά μας είναι η χειρότερη από την εποχή της Μεταρρύθμισης. Και δεν έχουμε ούτε καν τον παλιομοδίτικο βαρβαρισμό. Σήμερα ο βαρβαρισμός καλύπτεται κάτω από ηθικολογία και ηθική ανωτερότητα». Με τέτοιες απόψεις που θεωρεί τις δυτικές αξίες καταπίεση ή βαρβαρότητα, κυριάρχησε ο ηθικός και πολιτιστικός σχετικισμός από το ʽ60 και μετά.

Τέλος ο Στίλμαν βάζει την Ώντρυ να είναι η «αουτσάιντερ» όχι μόνο της παρέας, αλλά γενικότερα της κοινωνίας με την αγάπη της για την Τζέην Ώστιν. Η Ώντρυ υπερασπίζεται την αγαπημένη της συγγραφέα απέναντι σε μια λογοτεχνική κριτική, που όπως «μιλάει συνέχεια πως εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι με τις σύγχρονες μας αντιλήψεις απεχθανόμαστε με πίκρα το «Μάνσφηλντ Παρκ» γιατί η ηρωίδα της είναι ενάρετη». Και για να αναρωτηθεί η ίδια, όπως και ο Στίλμαν: «Τι κακό υπάρχει με μια ενάρετη ηρωίδα;»

Η πιο χαρακτηριστική στιγμή είναι όταν παίζουν ένα παιχνίδι που λέγεται «Αλήθεια» και στο οποίο στο όνομα του κοινωνικού και ψυχολογικού «ανοίγματος», ο χαμένος πρέπει να απαντήσει στην πιο αμήχανη ερώτηση που μπορεί να σκεφτεί κανείς. Βέβαια το ότι αυτό μπορεί να πληγώσει ευαίσθητα άτομα, όπως η Ώντρυ δεν μετρά για την Σύνθια που το προτείνει. Στο τέλος, όπως και με τα βιβλία της Ώστιν, είναι η ποιότητα του χαρακτήρα που μετρά και που καθορίζει την σχέση Τομ και Ώντρυ.

Στο Studio 54

«Στο ρυθμό της ντίσκο» (The Last days of Disco) οι ήρωες του Στίλμαν από αριστοκράτες του ʽ60 έχουν γίνει γιάπις των αρχών του ʽ80. Συγκεκριμένα η Κάθριν (η Κέητ Μπλάνσγουελ του «Underworld») και η Άλις (η πριγκίπισσα του ανεξάρτητου κινηματογράφου Χλόη Σεβλίνυ) είναι απόφοιτοι ακριβών πανεπιστημίων και ασχολούνται με τον χώρο των εκδόσεων. Ενώ το βράδυ διασκεδάζουν σε μια «γκλάμορους» ντίσκο, που θυμίζει το θρυλικό «Studio 54», στο οποίο σύχναζε νεαρός ο Στίλμαν. Αντίθετα με τους ήρωες του «Μετροπόλιταν», εκείνο που μετράει δεν είναι οι ηθικές αξίες, αλλά το ότι μπαίνουν σε ένα «γκλάμορους» ντίσκο με «σκληρή πόρτα». Έχουν ήδη απορρίψει τις ηθικούς και κοινωνικούς περιορισμούς για να αγκαλιάσουν την σεξουαλική επανάσταση και την λατρεία του πετυχημένου. Όπως δηλώνει και η Κάθριν στην αρχή της ταινίας κοιτάζοντας προς την πίστα της ντίσκο: «Είμαστε σε πλήρη έλεγχο (του πεπρωμένου μας). Υπάρχουν πολλές επιλογές εκεί κάτω».

Η ντίσκο δεκαετία του ʽ80 είναι μια εποχή όπου άτομα όπως η Ώντρυ Ρουζέ δεν θα μπορούσαν να ζήσουν. Έτσι η Άλις, η Ώντρυ του ʽ80 πρέπει να υπακούει τις επιταγές σεξουαλικής απελευθέρωσης που τις δίνει η Σαρλότ. Αυτό είναι που θα κάνει όταν συναντήσει τον Τομ, με τον οποίο ήταν ερωτευμένη από την εποχή του κολλεγίου, να την θεωρεί βρώμικη, που ρίχνει το IQ της για να κοιμηθεί με τον καθένα (κάτι που δεν είναι). Ενώ της μεταδίδει τον έρπητα στην μοναδική φορά που αυτή κάνει έρωτα. Τελικά η ίδια αναρωτιέται: «Αρχίζω να σκέφτομαι μήπως το παλιό σύστημα, των ανθρώπων που παντρευόταν με βάση τον αμοιβαίο σεβασμό και τις κοινές απόψεις και που σιγά-σιγά κέρδιζαν την αγάπη και την εκτίμηση του άλλου, δούλευε καλύτερα». Το κοινωνικό όραμα του Στίλμαν όντως συμπεριλαμβάνει ρομαντικούς περιορισμούς και κατάργηση του ηθικού σχετικισμού, όπου όλα είναι αποδεκτά.

Στην αριστερή Βαρκελώνη του ʽ80

Το αποκορύφωμα του ηθικού σχετικισμού και της ανεύθυνης κοινωνικής συμπεριφοράς την βλέπουμε καλύτερα στην «Βαρκελώνη», όπου ο Φρεντ, αξιωματικός του ΝΑΤΟ, δέχεται επίθεση από Καταλανούς αριστερούς του ʽ80, όταν έρχεται να μείνει στου ξαδέλφου του. Ο Στίλμαν σατιρίζει την λατρεία των πωλήσεων του Τεντ και την ιστορική ανεπάρκεια του Φρεντ, θεωρεί τους Αμερικανούς ήρωες του τα μόνα ηθικά στοιχεία, που πιστεύουν στην ελευθερία. Οι Ισπανίδες φίλες τους όχι μόνο αλλάζουν εραστές σαν πουκάμισα, αλλά έχουν τσιμπήσει τον αγοραίο αντιαμερικανισμό της Αριστεράς. Ενώ πιστεύουν ότι οι καλές τους προσθέσεις μπορούν να δικαιολογούν ακόμα και κλοπές.

Αυτόν τον ηθικό και πολιτικό σχετικισμό τον έχει δεχθεί ο Τομ, όμως αρνιέται να τον δεχθεί ο Φρεντ. Διορθώνει ένα αριστερό σύνθημα που αποκαλεί τους Αμερικανούς «γουρούνια», ενώ δεν αποδέχεται το «φασίστας» επειδή φορά στρατιωτική στολή. Ενώ δηλώνει με απορία: «Είναι ενάντια στο ΝΑΤΟ; Δηλαδή τι θέλουνε; Σοβιετικά στρατεύματα να παρελαύνουν στην Ευρώπη και να τρώνε όλα τα κρουασάν;» Στο τέλος η ηθική κυριαρχεί επί του ηθικού σχετικισμού και ο αριστερός δημοσιογράφος που το άρθρο του προκάλεσε την επίθεση στον Φρεντ θα αναγκαστεί να ανακαλύψει την ηθική διάσταση των πράξεων του.

Κορίτσια σε μπελάδες

Θα μεσολαβήσουν 13 χρόνια για να κάνει ο Στίλμαν την επόμενη ταινία του «Kορίτσια σε μπελάδες» (Damsels in Distress). Εδώ έχουμε μια ομάδα κοριτσιών από το πλούσιο κολλέγιο «Seven Oaks» που είναι εθελόντριες σε μια ομάδα πρόληψης αυτοκτονιών, που πιστεύουν στην καταπολέμηση των αυτοκτονιών μέσω της χρήσης της κλακέτας και του χορού και είναι αφιερωμένες στην αυτοβελτίωση των όχι και τόσο έξυπνων αγοριών του κολλεγίου, προσπαθώντας να τους σώσουν από την κατάθλιψη, τις χονδράδες και την απλυσιά.

Αυτή η ομάδα αποτελείται από την δυναμική αρχηγό Βάιολετ (Γκρέτα Γκέργουίνγκ), την ηθική Αφροαμερικάνιδα Ρόουζ (Μέγκαλυν Ετσινκουνγόκε) και την όμορφη του σχολείου Χήθερ (Κάρι ΜακΛέμορ). Η ομάδα υποδέχεται την μόλις αφιχθείσα Λίλι (Αναλή Τίπτον) που μεταφέρθηκε από άλλο κολλέγιο. Όμως ο Φρανκ σύντομα θα πληγώσει την Βάιολετ, όπως και η Λίλη που θα βρεθεί ερωτική της αντίπαλος για την καρδιά του Τσάρλυ, του playboy του κολλεγίου.

Η Βάιολετ, είναι μία από τις πιο Στιλμανικές ηρωίδες και πιο ενδιαφέρουσες γυναίκες στην ιστορία του κινηματογράφου. Είναι αφιερωμένη στους άλλους, κριτικάρει τους άλλους, αλλά καλοπροαίρετα, πιστεύει στην συνεισφορά του χορού στην καλυτέρευση του κόσμου και μάλιστα επινοεί ένα καινούργιο χορό, την Σαμπόλα. Κρατά μια ηθική στάση που θυμίζει την εποχή του Φράνκ Κάπρα και γενικά προ του 1966. Όπως της αρέσει να υπενθυμίζει: «Είμαστε Χριστιανοί ή καλύτερα Ιουδαιοχριστιανοί».

Δέχεται εύκολα κριτική από την Λίλι για να καλυτερέψει ως άτομο, αλλά δεν διστάζει να ζήσει έντονα το ερωτικό τραύμα που της αφήνει ο Φρανκ με μια κοπέλα που η ίδια έσωσε από την αυτοκτονία. Όμως η Βάιολετ στέκεται πάνω από προβλήματα για να σώσει την ομάδα ή τους συμφοιτητές της ακόμα και αν αυτό σημαίνει θα παραδεχθεί ότι η Λίλι αξίζει περισσότερο από αυτήν για τον Τσάρλι. Γενικά συμβολίζει μια υπεύθυνη ηγεσία σε ένα κόσμο που καταρρέει. Όπως έγραψε και ο «Γκάρντιαν» είναι σαν το «Τρελλό, Τρελλό θηριοτροφείο» να γράφτηκε από ένα οπαδό της Τζέην Ώστιν.

Και φτάνουμε στο «Έρωτες και φιλίες», βασισμένο σε επιστολικό μυθιστόρημα της Ώστιν, όπου η πρόσφατα χήρα Λαίντυ Σούζαν θέλει να παντρέψει την κόρη της, αλλά και να παντρευτεί και αυτή για να διατηρήσει την κοινωνική της θέση. Μια ταινία όπου ο Στίλμαν ασχολείται με όλα αυτά που τον έχουν απασχολήσει στις προηγούμενες ταινίες.

Ευκαιρία να ανακαλύψει το ελληνικό κοινό ένα σκηνοθέτη του οποίου οι πνευματώδεις κομεντί στέκονται πιο πάνω από τις ανάλογες του Γούντυ Άλλεν των τελευταίων δεκαετιών και μάλιστα εμποτισμένες με παραδοσιοκρατικό προβληματισμό.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα Avalon of the Arts.