Η θέση του ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ για το Ευρώ

Α. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ

Τι ακριβώς είναι η νομισματική ένωση; Ποτέ δεν μας το λένε.

Υπάρχουν καλοί λόγοι γιατί δεν μας λένε όλη την αλήθεια για την νομισματική ένωση. Με απλά λόγια, σημαίνει ότι το ίδιο νόμισμα - το Ευρώ - θα κυκλοφορεί σε όλη την Ευρω-ζώνη. Η Ελλάδα είναι μια νομισματική ένωση, βασισμένη στην δραχμή. Μπορούμε να πάμε και να χρησιμοποιήσουμε τη δραχμή σε οποιοδήποτε κατάστημα στην Ελλάδα. Με το Ευρώ, θα μπορούμε να πηγαίνουμε οπουδήποτε στην Ευρω-ζώνη και να χρησιμοποιούμε το ίδιο νόμισμα. Αυτό δείχνει ελκυστικό. Αλλά υπάρχει μια λεπτομέρεια. Σε μια νομισματική ένωση, υπάρχει μόνο ένα σύνολο επιτοκίων. Υπάρχουν πολύ μικρές διαφορές στα επιτόκια καθώς οι τράπεζες ανταγωνίζονται για τους πελάτες, αλλά αυτές είναι αμελητέες. Τα επιτόκια καθορίζονται σύμφωνα με το τι θεωρούν οι κεντρικοί τραπεζίτες καλύτερο για την νομισματική ένωση, ως σύνολο. Αν αυτό δεν θα συμφέρει την Ελλάδα, είναι σκληρό, αλλά δεν θα υπάρχει τίποτα που θα μπορούμε να κάνουμε. Στην Ευρω-ζώνη, υπάρχει ένα σύνολο επιτοκίων για όλες τις χώρες της νομισματικής ένωσης. Εξαιτίας φόβων πληθωρισμού πχ. στην Γαλλία ή στην Γερμανία, τα ευρωπαϊκά επιτόκια μπορεί να καθορισθούν σε υψηλό επίπεδο. Θέσεις εργασίας θα χαθούν τότε όχι σε μια περιοχή, αλλά σε όλη την Ελλάδα, ακόμα και αν η Ελλάδα από μόνη της δεν αντιμετωπίζει πληθωριστικές πιέσεις.

Τι πλεονεκτήματα υπάρχουν αν έχεις το δικό σου νόμισμα;

Υπάρχει ένας απλός λόγος που κάθε ανεξάρτητη χώρα επιθυμεί να έχει το δικό της νόμισμα. Παρέχει τεράστια πλεονεκτήματα. Επιτρέπει επιλογές σχετικές με την φορολογία και την δημοσιονομική πολιτική, που ειδάλλως θα λαμβάνονταν αλλού. Αλλάζοντας την ισοτιμία, είναι δυνατό κάθε χώρα με το δικό της νόμισμα να ξεπεράσει καταστρεπτικές οικονομικές αλλαγές, ανεξάρτητα αν τις προκαλούν απρόσμενα διεθνή γεγονότα, διαφορετικοί ρυθμοί πληθωρισμού, ή άλλα απρόβλεπτα γεγονότα, χωρίς να μειωθούν οι ρυθμοί ανάπτυξης και να ανέβει η ανεργία. Πάνω απ' όλα, ο έλεγχος του νομίσματος σου και της χώρας σου είναι αδιαχώριστος. Καμία χώρα δεν μπορεί να είναι αληθινή δημοκρατία χωρίς να έχει το δικό της νόμισμα. Όταν αυτή η δυνατότητα χάνεται, τότε η εξουσία μεταφέρεται κάπου αλλού. Αυτός είναι ο λόγος που το Ευρώ δεν είναι πρωτίστως οικονομικό ζήτημα. Έχει σχέση με την δημοκρατία και την ανεξαρτησία.

Τι πλεονεκτήματα υπάρχουν για τις επιχειρήσεις και το κοινό από το κοινό νόμισμα σε όλες τις περιοχές της ΕΕ;

Υπάρχουν προφανή πλεονεκτήματα από την κατάργηση της ανταλλαγής από το ένα νόμισμα στο άλλο, και για τις επιχειρήσεις και για τους ιδιώτες. Όμως αυτά τα πλεονεκτήματα δεν είναι μεγάλα όταν συγκριθούν με το κόστος της μετατροπής εκατομμυρίων λογιστικών και υπολογιστικών συστημάτων, ταμειακών μηχανών και κερματομηχανών στο Ευρώ. Οι οικονομίες υπολογίζονται σε περίπου 0.5% ανά έτος του συνολικού εισοδήματος στην ΕΕ, αν όλες οι χώρες ενταχθούν στο Ευρώ, αλλά σημαντικά λιγότερες αν μόνο μερικές το κάνουν. Από την άλλη πλευρά, το κόστος των αλλαγών έχει υπολογιστεί στο 3% του συνολικού εισοδήματος στην ΕΕ. Το κόστος της μετατροπής νομισμάτων, παρόλα αυτά, δεν θα εξαφανισθεί εντελώς. Τα Ευρώ θα πρέπει να ανταλλάσονται με νομίσματα όπως το δολλάριο και το γιέν. Επιπλέον, διαδίδεται πως το Ευρώ θα καταστήσει τις τιμές σε όλη την ΕΕ διαφανείς, θα μειώσει τις τιμές ως αποτέλεσμα του μεγαλύτερου ανταγωνισμού και θα ενθαρρύνει περισσότερες επενδύσεις. Ακλόνητες αποδείξεις ότι αυτές τις θετικές εξελίξεις θα γίνουν πραγματικότητα είναι δύσκολο να βρεθούν, ειδικά για τις επενδύσεις. Τα ίδια επιχειρήματα χρησιμοποιήθηκαν για τον ΜΣΙ, αλλά η ύφεση που προκλήθηκε από το "κλείδωμα" των ισοτιμιών οδήγησε σε μείωση, όχι αύξηση των επενδύσεων.

Έχει γίνει ποτέ μια αναλυτική εκτίμηση των συνολικών πλεονεκτημάτων αν η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ένα κοινό νόμισμα;

Σίγουρα όχι από τις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και πολλοί άλλοι έχουν προσπαθήσει σοβαρά να εκτιμήσουν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα μια Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης. Η πολιτική ελίτ στην ΕΕ έχει απλώς υποθέσει ότι ένα κοινό νόμισμα πρέπει να είναι επωφελές. Δεν έχουν ποτέ συνεπώς αισθανθεί αναγκαίο να αναλύσουν τα υπέρ και τα κατά με ένα αντικειμενικό και συστηματικό τρόπο. Ούτε, ως συνέπεια, έχουν αισθανθεί αναγκαίο να εκθέσουν τις πολιτικές και συνταγματικές συνέπειες.

Τι θα έπρεπε να περιλαμβάνει μια τέτοια αναλυτική εκτίμηση; Τι ερωτήσεις πρέπει να απαντηθούν για να αποφασίσουμε ενημερωμένοι;

Πρέπει να ξέρουμε αν η Ευρωπαϊκή Ένωση ικανοποιεί τα κριτήρια που θεωρούνται διεθνώς από τους οικονομολόγους ως απαραίτητα για την επιτυχία μιας ζώνης κοινού νομίσματος. Πρέπει να γνωρίζουμε την ιστορία των προηγουμένων προσπαθειών να δημιουργηθεί μια ζώνη κοινού νομίσματος ανάμεσα σε κράτη-έθνη. Πρέπει να συγκρίνουμε το κόστος αλλαγής στο Ευρώ με τα πλεονεκτήματα που δημιουργεί, όπως το μειωμένο κόστος ανταλλαγής νομισμάτων. Πρέπει να ξεκαθαριστεί αν μια ζώνη κοινού νομίσματος στην ΕΕ θα δώσει ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη και περισσότερες θέσεις εργασίας απ' ότι ένα ευέλικτο καθεστώς ισοτιμιών. Θα υπάρξουν πολιτικά ωφέλη που θα αντισταθμίζουν τα οικονομικά κόστη; Πάνω απ' όλα, πρέπει να εκτιμήσουμε αν τα τραπεζικά ωφέλη από το Ευρώ αντισταθμίζουν τους τεράστιους κινδύνους ενός τέτοιου εγχειρήματος.

Β. Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ

Ποιές είναι οι προϋποθέσεις για μια επιτυχημένη ζώνη κοινού νομίσματος;

Οι επιτυχημένες και διαρκούσες ζώνες κοινού νομίσματος, που η ιστορία έχει δείξει ότι είναι σχεδόν πάντοτε έθνη-κράτη, έχουν 3 βασικές προϋποθέσεις. Πρώτον, οι διαφορές στην ανταγωνιστικότητα και στο επίπεδο ζωής ανάμεσα σε διαφορετικές περιοχές της ζώνης κοινού νομίσματος πρέπει να είναι λογικά μικρές. Δεύτερον, επειδή μερικές περιοχές αναπόφευκτα θα τα καταφέρουν καλύτερα από άλλες, πρέπει να υπάρχει επαρκής φορολογική και εισοδηματική ισχύς στα χέρια της κυβέρνησης της ζώνης κοινού νομίσματος, ώστε να εξομαλυθούν οι διαφορές σε ικανοποιητικά επίπεδα. Τρίτον, για τον ίδιο λόγο, πρέπει να είναι σχετικά εύκολο για τους ανέργους σε περιοχές υφέσεως να μετακινηθούν σε πιο ευημερούσες περιοχές για να βρουν δουλειά. Δυστυχώς, η ΕΕ δεν ικανοποιεί καμιά από αυτές τις προϋποθέσεις. Οι διαφορές στο επίπεδο ζωής και στην ανταγωνιστικότητα ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτές ανάμεσα σε περιοχές στα έθνη-κράτη. Το ποσοστό του εθνικού εισοδήματος των κρατών-μελών της ΕΕ που πηγαίνει στον προϋπολογισμό της ΕΕ είναι ασήμαντο - μόλις πάνω από το 1.25%. Σε αντίθεση, περίπου 20% του εθνικού εισοδήματος των ΗΠΑ πηγαίνει μέσω της Ομοσπονδιακής φορολογίας, και περισσότερο από το 40% σε μια τυπική Δυτικο-Ευρωπαϊκή χώρα. Για προφανείς πολιτιστικούς, γλωσσικούς και νομικούς λόγους, η εργατική μετακίνηση ανάμεσα σε κράτη-μέλη της ΕΕ, είναι πολύ χαμηλότερη απ' ότι ανάμεσα σε περιοχές μιας μέσης χώρας. Επίσης πολλές ευρωπαϊκές χώρες, δυστυχώς και η Ελλάς, έχουν σχετικώς ανελαστική εσωτερική αγορά εργασίας.

Τι μπορούμε να μάθουμε από την εμπειρία του παρελθόντος σε ζώνες κοινού νομίσματος;

Υπάρχει πληθώρα ιστορικών εμπειριών σε ζώνες κοινού νομίσματος αποτελούμενες από έθνη-κράτη. Στο τέλος του 19ου αιώνα δημιουργήθηκε η Λατινική Ένωση, μια ζώνη κοινού νομίσματος από την Γαλλία, το Βέλγιο, την Ελβετία και την Ιταλία. Στον 20ο αιώνα δημιουργήθηκαν η Κεντρική, η Ανατολικο-αφρικανική και η Καραϊβική Συνομοσπονδία, η Μαφιλίνδο, αποτελούμενη από την Μαλαισία, τις Φιλιππίνες και την Ινδονησία, και, υπό διαφορετικές συνθήκες, τα συνιστώντα την τεθνεώσα Σοβιετική Ένωση κράτη. Χωρίς καμία εξαίρεση, όλες διαλύθηκαν. Μέσα στην ίδια την ΕΕ υπήρξαν δύο διακριτές περίοδοι όταν τα νομίσματα των κρατών-μελών κλειδώθηκαν μαζί - στο Νομισματικό "Φίδι" μεταξύ 1970 και 1975, και στον Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών (ΜΣΙ) μεταξύ 1979 και 1993. Και οι δύο μηχανισμοί υπέκυψαν στην οικονομική αποτυχία, προκαλώντας ένα συνδυασμό πολιτικής και κερδοσκοπικής πίεσης που οδήγησε στην κατάρρευσή τους. Σε όλες τις περιπτώσεις, τα επιχειρήματα υπέρ της νομισματικής σταθερότητας ήταν πολύ παρόμοια με αυτά που ακούγονται σήμερα για το Ευρώ. Η ιστορία, συνεπώς, είναι γεμάτη από δυσοίωνες προειδοποιήσεις για την τρέχουσα προσπάθεια να εγκαθιδρυθεί Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση.

Γ. ΑΝΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΥΦΕΣΗ

Είναι πιθανό το Ευρώ να προκαλέσει μεγαλύτερη ανάπτυξη μέσα στην ΕΕ απ' ότι ένα πιο ευέλικτο καθεστώς ισοτιμιών;

Κατά την περίοδο του "Φιδιού" και του ΜΣΙ - συνολικά επί 19 χρόνια - δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έλλειψη ευελίξίας οδήγησε σε ύφεση και αργή ανάπτυξη. Αυτό συνέβη επειδή τα περισσότερα κράτη-μέλη είχαν προβλήμα να ανταγωνιστούν με την βιομηχανική ισχύ και τον χαμηλό πληθωρισμό της Γερμανίας. Ως αποτέλεσμα έπρεπε να "παγώσουν" τις οικονομίες τους για να προστατέψουν τις ισοτιμίες τους, που με την σειρά του οδήγησε σε χαμηλότερη ανάπτυξη στην Γερμανία, καθώς τα 2/3 των γερμανικών εξαγωγών κατευθύνονταν σε άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ. Υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι πως παρόμοια προβλήματα θα εμφανιστούν και στο Ευρώ, μεγεθυμένα από τα κριτήρια σύγκλισης, την ανεξαρτησία, την ισχύ και την δύναμη που παραχωρήθηκε στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, και τους όρους του Συμφώνου Σταθερότητας, που ελέγχει τον δανεισμό των κυβερνήσεων. Με την φορολογία και την εισοδηματική πολιτική στα χέρια των κρατών-μελών, και υποκείμενες σε πολιτικές πιέσεις, αλλά την νομισματική πολιτική ελεγχόμενη από την ανεξάρτητη Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, οι προοπτικές για τον χειρότερο δυνατό συνδυασμό οικονομικών πολιτικών δείχνουν πολύ πιθανό να υλοποιηθούν. Πρόκειται για ένα χαλαρό δημοσιονομικό καθεστώς συνδυασμένο με "σκληρό" χρήμα, υψηλά επιτόκια και ένα υπερτιμημένο και ανανταγωνιστικό νόμισμα - ο σίγουρος δρόμος για καταστροφικό πληθωρισμό, όπως η εμπειρία των τελευταίων 25 χρόνων έχει δείξει τόσο καθαρά.

Τι θα συμβεί στις θέσεις εργασίας και στην ανεργία αν ενταχθούμε στο Ευρώ;

Χώρες όπως η Γαλλία και η Γερμανία προετοιμάζονταν επί χρόνια για να είναι έτοιμες για την νομισματική ένωση. Η όλη κατεύθυνση της οικονομικής πολιτικής στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα τελευταία χρόνια ήταν να "προετοιμάσουν" τις οικονομίες τους για την νομισματική ένωση. Η πραγματικότητα είναι ότι η Ευρω-ζώνη είναι ζώνη καταστροφής για τις θέσεις εργασίας. Η ανεργία αυξάνεται και μειώνεται κατά την περίοδο των επιχειρηματικών κύκλων - σε περιόδους ύφεσης και ανάπτυξης τόσο στην Ελλάδα, όσο και οπουδήποτε αλλού. Αλλά στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρείται μια συνεχώς αυξανόμενη τάση. Η ανεργία στην ΕΕ ήταν 5 εκατ. το 1979, 14 εκατ. το 1992 και τώρα σχεδόν 19 εκατ. Τελευταία μειώθηκε ελαφρώς, αλλά παρόλα αυτά είναι σχεδόν 5 εκατομ. μεγαλύτερη από το 1992. Αυτό δεν έχει συμβεί στην Βρετανία και στην Νορβηγία, δύο χώρες που είναι απίθανο να ενταχθούν στο Ευρώ και δεν έχουν προσανατολίσει ολόκληρη την πολιτική τους στην "προετοιμασία" για την νομισματική ένωση.

Η Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση θα καταστήσει τις παγκόσμιες αγορές πιο σταθερές;

Το Ευρώ θα εξακολουθήσει να διακυμαίνεται προς τα πάνω και προς τα κάτω σε σχέση με το δολλάριο και το γιεν, και η αξία του θα διακυμαίνεται όπως κάθε ευρωπαϊκό νόμισμα πριν, όπως έχει αποδειχθεί στο σύντομο χρονικό διάστημα από την είσοδό του.

Δ. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Δεν θα κάνουν τα άλλα κράτη μέλη την ζωή μας δύσκολη αν μείνουμε έξω;

Αυτό είναι ένα περίεργο επιχείρημα, αλλά το χρησιμοποιούν συχνά οι Ευρω-φανατικοί. Από την μία πλευρά λένε πως το Ευρώ θα καταστήσει τις ευρωπαϊκές οικονομίες ισχυρότερες και πιο ευημερούσες από ποτέ. Από την άλλη, λένε πως θα τιμωρηθούμε από τους άλλους Ευρωπαίους αν μείνουμε έξω. Αλλά γιατί ευημερούσες χώρες θα δράσουν κατ' αυτόν τον τρόπο; Αν το Ευρώ πραγματικά έχει αυτά τα αποτελέσματα, δεν θα υπάρχει καμία ανάγκη για μέτρα κατά της Ελλάδος, επειδή απλούστατα η παραμονή της Ελλάδος έξω από την "μαγική ζώνη της ευημερίας" είναι αρκετή τιμωρία από μόνη της.

Αν μείνουμε έξω από το Ευρώ, δεν θα χάσουμε την επιρροή μας στις αποφάσεις που θα λαμβάνονται;

Σε πολλούς τομείς οι αποφάσεις έχουν ήδη ληφθεί. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, που θα ελέγχει τις οικονομικές πολιτικές των κρατών του Ευρώ, έχει ήδη ιδρυθεί. Οι τραπεζίτες έχουν ήδη καθορισθεί, και οι κανόνες υπό τους οποίους θα λειτουργεί έχουν ήδη καθορισθεί. Η κεντρική τράπεζα είναι ανεξάρτητη και οι αποφάσεις της δεν μπορούν να αλλαχθούν από εκλεγμένους πολιτικούς.

Αλλά τι θα γίνει με διεθνείς οργανισμούς, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ή διεθνείς συναντήσεις τους υπουργών οικονομικών; Δεν θα χάσουμε την επιρροή μας εκεί;

Αυτό είναι το ακριβώς αντίθετο από την αλήθεια. Η κυβέρνησή μας συμμετέχει σε αυτούς τους οργανισμούς για να μας εκπροσωπεί ως Έλληνες. Αν συμμετάσχουμε στο Ευρώ, η επιρροή μας θα μειωθεί. Οι Ευρω-φανατικοί θέλουν να εκμηδενίσουν κάθε αντιπροσώπευση από ανεξάρτητες χώρες, και να τοποθετήσουν στην θέση τους έναν αντιπρόσωπο του Ευρώ. Θα χάσουμε την δικιά μας ανεξάρτητη συμμετοχή αν συμμετάσχουμε στο Ευρώ

Σίγουρα η συμμετοχή της Ελλάδος στο Ευρώ είναι αναπόφευκτη, οπότε γιατί να μην το αποδεχθούμε;

Μόνο ο θάνατος είναι αναπόφευκτος. Δεν υπάρχει καμία μαγική ροή της ιστορίας που καθιστά οτιδήποτε άλλο αναπόφευκτο. Από τις αποφάσεις τους και τις ενέργειες τους, οι άνθρωποι καθορίζουν την ιστορία. Το 1940, φαινόταν αναπόφευκτο σε οποιοδήποτε ξένο παρατηρητή ότι η Ιταλία θα κατακτούσε την Ελλάδα. Παρόλα αυτά αλλάξαμε την φαινομενικώς αναπόφευκτη ροή της ιστορίας.

Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τι συμπεράσματα βγαίνουν για το Ευρώ υπό το φως αυτών των δεδομένων;

Σίγουρα το σημαντικότερο είναι πως το Ευρώ είναι μια πάρα πολύ επικίνδυνη προσπάθεια, όχι μόνο για τους ενθουσιώδεις οπαδούς μιας μεγαλύτερης Ευρωπαϊκής ενοποίηση. Ακόμα και αν υπάρξει μια περίοδος μέλιτος κατά την δημιουργία της νομισματικής ένωσης, είναι δύσκολο να πιστέψουμε πως, κάποια στιγμή την επόμενη δεκαετία, το Ευρώ δεν θα βρεθεί υπό έντονη πίεση. Αν συμβεί αυτό, δύο εξελίξεις είναι πιθανές. Η πρώτη είναι πως θα διαλυθεί η νομισματική ένωση, γεγονός υπό τα ανωτέρω δεδομένα καθόλου απίθανο. Αν συμβεί, θα είναι μια μεγάλη οπισθοδρόμηση για αυτούς που προωθούν την Ευρωπαϊκή ενοποίηση. Η απορρέουσα αστάθεια και το κόστος θα είναι όμως καταστροφικά και για όλους τους υπόλοιπους. Η άλλη πιθανότητα είναι μια ακόμα μεγαλύτερη μεταφορά αρμοδιοτήτων από τα κράτη-μέλη στην ΕΕ, για να στηριχθεί το Ευρώ παρά τις αντιξοότητες, λόγω της ανάγκης να αντιμετωπισθεί η αυξανόμενη ανεργία και η κοινωνική αναταραχή καθώς οι οικονομίες των κρατών-μελών της ΕΕ θα παραπαίουν. Αυτό πιθανότατα θα σημαίνει πολύ μεγαλύτερη φορολογικές και εισοδηματικές αρμοδιότητες για την ΕΕ, με συνεπαγόμενη περαιτέρω συρρίκνωση στους ρόλους των κρατών-μελών. Είναι οποιαδήποτε εξέλιξη αυτό που η πλειοψηφία των Ευρωπαίων θα ήθελε να δει; Είναι δύσκολο να το πιστέψουμε.

Τι πρέπει να κάνει η Ελλάς κάτω από αυτές τις συνθήκες;

Η ελληνική οικονομία είναι εκτός ρυθμού σε σχέση με την υπόλοιπη ΕΕ, και για αυτό, αν όχι για άλλο λόγο, η καλύτερη πολιτική είναι να περιμένουμε να δούμε πως θα εξελιχθούν τα πράγματα. Όμως χρειάζεται να κάνουμε κάτι παραπάνω από αυτό. Ακόμα και αν οι προοπτικές για το Ευρώ είναι πιο ευοίωνες το 2001 ή το 2002 απ' ότι είναι τώρα, που μπορεί να συμβεί, και ειδικά αν τότε υποβληθούμε σε μια νέα τεράστια Ευρω-προπαγάνδα για να συμμετάσχουμε, χρειάζεται να μην ξεχνάμε τους μακροπρόθεσμους κινδύνους. Η προσπάθεια για το Ευρώ είναι πρωτίστως πολιτική. Δεν βασίζεται, ούτε ποτέ βασίστηκε, σε λογική οικονομική ανάλυση. Δεν υπάρχει οικονομικός λόγος για αυτή. Οι κίνδυνοι είναι τόσο μεγάλοι που τελικά είτε θα οδηγηθούμε σε απογοήτευση, είτε θα εμπλακεί η Ελλάς ακόμα πιο βαθιά σε μια όλο και πιο υδροκέφαλη και αντιδημοκρατική ΕΕ. Χρειάζεται μακροπρόθεσμη επαγρύπνηση για να διασφαλισθεί ότι δεν θα καταστρέψουμε το μέλλον μας για βραχυπρόθεσμα, επιφανειακά κέρδη.