Η Τουρκία και τα νέα περιφερειακά παιχνίδια

Το παλαιό Μεγάλο Παιχνίδι υπήρξε η αναμέτρηση μεταξύ Βρετανίας και Ρωσίας τον 19ο αιώνα για την επιρροή στην Κεντρική Ασία, με μικρότερους "παίκτες" την Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Περσία, το Θιβέτ, την Ιαπωνία, την Μογγολία και την Κίνα.

Σήμερα, μπορεί να εξυφαίνεται ένα νέο Μεγάλο Παιχνίδι για επιρροή και ισχύ στην περιοχή στο οποίο πρωταγωνιστούν η Ρωσία, οι ΗΠΑ, η Τουρκία, το Ιράν, το Πακιστάν, η Σ. Αραβία και η Κίνα. Από τα τέλη του 2001 με την ισχυρή επέμβαση των ΗΠΑ και της ΕΕ στο Αφγανιστάν οι εν δυνάμει παίκτες του παιχνιδιού αυτού καθώς και σχετική επιρροή τους έχει αλλάξει. Υπό αυτή τη σκοπιά, τα νέα κράτη της περιοχής θα υποχρεωθούν να συμμαχήσουν οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά σε ένα περιβάλλον εν πολλοίς εγκαθιδρυμένο από την αναμέτρηση αυτών των δυνάμεων. Η επέμβαση στο Ιράκ από τις ΗΠΑ και τις συμμαχικές δυνάμεις άλλαξε περισσότερο την ισορροπία ισχύος στην περιοχή με σοβαρές συνέπειες για το Ιράν, την Τουρκία, τη Ρωσία και την Κίνα.

Η σύγχρονη Τουρκία έχει από μακρού αναζητήσει στενότερους δεσμούς με την Ευρώπη όμως αυτό επιτελείται μέσα από μια αργή και δύσκολη διαδικασία. Από το 1963 η Τουρκία ανέπτυξε μια συμφωνία σύνδεσης με την μετέπειτα ΕΟΚ. Κατά την διάρκεια 1990-1995 η Τουρκία επεχείρησε να εισέλθει σε μια συμφωνία "εμπορίου και δασμών" με την Ευρωπαϊκή Ένωση . Στην πραγματικότητα, οι ευρωτουρκικές σχέσεις υπήρξαν πολύ άσχημες κατά την περίοδο 1997-1998 και επιπλέον το 2002 στη Συνθήκη για το Μέλλον της Ευρώπης σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Βαλερύ Ζισκάρ Ντ΄Εσταίν υποστήριξαν ότι η Τουρκία δεν θα πρέπει να ενταχθεί στην ΕΕ ενώ ο πρώην ΥΠΕΞ της Γαλλίας, Ιμπέρ Βεντρίν, διακήρυξε ότι "η Τουρκία δεν είναι ευρωπαϊκό κράτος".

Η πολιτική προς δυσμάς έχει μερικώς επηρεασθεί από κάποια επιστροφή στη συμφιλίωση με την ισλαμική κουλτούρα η οποία έχει επιτρέψει σε στοιχεία της ισλαμικής παιδείας και παράδοσης να επιστρέψουν στην καθημερινή ζωή. Παράλληλα μετά τις σοβαρές οικονομικές κρίσεις στη διάρκεια του 2001 καθώς και τα πολιτικά σκάνδαλα και την διαρκώς επιδεινούμενη υγεία του πρωθυπουργού, η κυβέρνηση συνασπισμού κατέρρευσε στα τέλη του 2002, εν μέρει εξαιτίας της εσωτερικής διαμάχης για την διαδοχή του Ετσεβίτ. Αυτό οδήγησε σε εκλογές στις οποίες, προς έκπληξη όλων, το ήπιο Ισλαμικό Κόμμα της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης κέρδισε τις εκλογές του 2002.

Στο παρελθόν η τουρκική κυβέρνηση υπήρξε έντονα φιλοδυτική και κάποιες κριτικές από τη Μ. Ανατολή την θεωρούσαν ως πληρεξούσιο της Ουάσιγκτον. Επιπλέον αυτή η φιλοδυτική πολιτική επέτρεψε στην Τουρκία να δεσμευθεί με το Ισραήλ με εμπορικές συναλλαγές, και μια αναδυόμενη συνεργασία για την ασφάλεια μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ, μια πολιτική που είχε επίσης δεχθεί έντονες κριτικές σε κάποιους κύκλους της Μέσης Ανατολής. Ο πιθανός ρόλος της Τουρκίας σε μια νέα περιφερειακή τάξη πραγμάτων, με την Τουρκία να είναι μέλος του ΝΑΤΟ, ασφαλώς της έχει προσδώσει αύξηση αποδοτικότητας στα μάτια των ΗΠΑ και της ΕΕ. Στο μέλλον, η Τουρκία μπορεί επίσης να αποτελεί στρατηγικά σημαντική παράμετρο για τον Ευρωστρατό.

Το τουρκικό μοντέλο συχνά παρουσιάζεται ως το καλύτερο για την ανάπτυξη των κρατών της Κ. Ασίας , μια ιδέα που αναγεννήθηκε στην μετά το 2001 περίοδο. Οι υπέρμαχοι αυτής της άποψης όμως συχνά ξεχνούν την κακή παράδοση της Τουρκίας στα ανθρώπινα δικαιώματα, τα προβλήματά της με τις εθνικές μειονότητες και τις παλιές κατηγορίες για συνομωσία μεταξύ της πανίσχυρης τουρκικής μαφίας και στελεχών της κυβέρνησης. Κατά τον ίδιο τρόπο, η οικονομία της αν και αναπτυσσόμενη, δεν είναι αρκετά ισχυρή ώστε να αποτελεί το σημαντικό εισαγωγικό μέσον στην ανάπτυξη των κρατών της Κ. Ασίας. Επιπλέον, η σχεδόν καθ΄ ολοκληρία κοσμική προσέγγιση της πρώτης Τουρκικής Δημοκρατίας μετά το 1923 υπήρξε τόσο ακραία ώστε στις δεκαετίες του '80 και '90 έπρεπε να επιτρέψει μια σταδιακή επιστροφή του Ισλάμ στην πολιτική ζωή. Παρομοίως το κράτος της Τουρκίας υπέφερε από τον υψηλό πληθωρισμό, αλόγιστες δημοσιονομικές πολιτικές και ένα πολύ μεγάλο εξωτερικό χρέος.

Οι πρόσφατες αλλαγές στο συσχετισμό δυνάμεων στην Ευρασία έχουν δώσει στη Τουρκία μια στρατηγική ευκαιρία να αυξήσει την περιφερειακή της σημασία υπό την προϋπόθεση ότι αναλαμβάνει συγκεκριμένο ρίσκο. Η Τουρκία θα πρέπει να διατηρήσει την πολιτική και οικονομική σταθερότητα ώστε να είναι ισχυρή εάν θέλει να εκμεταλλευθεί την κατάσταση. Μέχρι σήμερα το Ιράν και η Τουρκία έχουν δείξει σημάδια ανταγωνισμού ως προς την επιρροή αλλά όχι την μεγάλης κλίμακας σύγκρουση εντός της περιοχής, που υπέβαλε το μοντέλο του Μεγάλου Παιχνιδιού.
Η Κεντρική Ασία δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα κενό. Στην πραγματικότητα ο μεταφορικός όρος "κενό" είναι μάλλον μια απλουστευμένη δυναμική μεταφορά. Έτσι η Τουρκία διαπίστωσε ότι όταν προσέβλεπε στην αξιοποίηση των πολιτιστικών της δεσμών με την περιοχή, η Κεντρική Ασία αποτελούσε ένα ευρύ και σύνθετο γεωγραφικό περιβάλλον, με υπανάπτυκτη υποδομή, μια εθνοτική, θρησκευτική και πολιτική πολυπλοκότητα και μια έντονη πιθανότητα διάσπαρτων συγκρούσεων καθώς και δυσάρεστων συνοριακών επεισοδίων. Η Τουρκία και το Ιράν έχουν αναγνωρίσει τη δυσκολία αυτών των παραγόντων καθώς αμφότεροι υπήρξαν ιδιαίτερα προσεκτικοί στις προσπάθειές τους να αποκτήσουν οποιοδήποτε πλεονέκτημα στην περιοχή. Η Τουρκία ωστόσο μπορεί να κερδίσει κάποια στρατηγικά πλεονεκτήματα από το πολιτικό κλίμα που διαπνέεται από τη αντίληψη "πόλεμος ή τρομοκρατία" αλλά δεν είναι σίγουρο ότι θα θεωρηθεί ως το κατάλληλο μοντέλο για μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής.

Τα κύρια ερωτηματικά ως προς το μέλλον της Τουρκίας παραμένουν για επανεξέταση :

1. Θα ενταχθεί επίσημα η Τουρκία στην ΕΕ μετά τις συνομιλίες;

2. Μπορεί η Τουρκία να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ "Δύσης και Ανατολής" ελπίζοντας σε ένα διάλογο μεταξύ ΗΠΑ-ΕΕ και Κ. Ασίας και Μέσης Ανατολής;

3. Η Τουρκία θα χρειαστεί να αναθεωρήσει το Σύνταγμά της ώστε να επιτρέψει μεγαλύτερο πολιτικό χώρο στο Ισλάμ ή κάτι τέτοιο θα αποσταθεροποιήσει τη χώρα;

4. Μπορεί η Τουρκία να βελτιώσει τις σχέσεις της με τους Κούρδους καθώς και να διευθετήσει τις διασυνοριακές διαφορές με το Ιράκ;

5. Μπορεί η Τουρκία να εμφανιστεί ως αξιοσέβαστη "μεσαία δύναμη" να παίζει ένα σταθεροποιητικό ρόλο στην περιοχή της Ευρασίας;

6. Μπορεί η Τουρκία να δεσμευθεί αποτελεσματικά σε κάποιες διαδικασίες περιφερειοποίησης ή η ΕΕ θα παραμείνει ο κύριος στόχος της;

Εν κατακλείδι, η Τουρκία παραμένει ένα ισχυρό κράτος στην περιοχή αλλά με πολλά προβλήματα, εν δυνάμει καθοριστικός παράγοντας μεταξύ Ευρώπης, Κεντρικής Ασίας και Μέσης Ανατολής. Η ουσιαστική πολιτική και οικονομική μεταρρύθμιση πρέπει να συνεχιστεί εάν η Τουρκία θέλει να εξισορροπήσει τις ελπίδες της για μελλοντική ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε σχέση με την διατήρηση ενός θετικού διεθνούς περιβάλλοντος στη περιοχή του Ευξείνου Πόντου, της Κ. Ασίας και τις σχέσεις της με τη Μέση Ανατολή.